"Əkinçi” və Ədəbiyyat: Sözə dəyər verən qəzet

22-07-2025

“Əkinçi” yalnız bir qəzet deyildi – o, həm də Azərbaycan milli oyanışının sözə çevrilmiş səsi, maarifin, mədəniyyətin, ədəbiyyatın keşiyində dayanan ilk işıq idi.

1875-ci il. Mədəni gerilik, savadsızlıq, cəhalət girdabında boğulan bir toplum. Elə bu vaxt Həsən bəy Zərdabi çıxış yolunu mətbuatda – sözün gücündə, maarifin nurunda, ədəbiyyatın qəlbləri oyadan sehrində gördü. Və ortaya “Əkinçi” çıxdı. Bu qəzetin hər səhifəsi yalnız əkin-biçindən, torpaqdan yox, sözə və ədəbiyyata olan dərin inamdan da xəbər verirdi.

“Əkinçi”nin səhifələrində bəzən xalq ədəbiyyatı nümunələri, bəzən də müasir ədəbi düşüncələr yer alırdı. Zərdabi xalq arasında yayılan atalar sözlərini, məsəlləri, nəsihətamiz hekayələri, lətifələri qəzetdə dərc etməklə həm folkloru yaşadır, həm də oxucuya doğma gələn bir üslubla mesaj verirdi.

Eyni zamanda, qəzet oxucunu ana dilində yazmağa və yaratmağa çağırırdı. Həsən bəyin dili ilə desək:c“Əgər bir millətin dili inkişaf etməzsə, onun ədəbiyyatı da solacaq. Ədəbiyyat dili yaşadır, dil isə ədəbiyyatı bəsləyir.”

“Əkinçi”nin məqsədi yalnız informasiya vermək deyildi. Əsas vəzifə – xalqı düşündürmək, maarifləndirmək, oyatmaq idi. Bunu da o dövr üçün ən təsirli vasitə – ədəbiyyatla həyata keçirirdi. Qəzetdə yer alan əhvalatlar, təmsillər, mənalı hekayələr insanları düşündürməyə vadar edir, bəzən tənqidi bir güzgü, bəzən də örnək bir aynaya çevrilirdi.

Məsələn, “Bədbəxt bir kişi haqqında əhvalat” kimi sadə, lakin mənalı yazılar insan psixologiyasını, cəmiyyətin problemlərini aydın və təsirli şəkildə ortaya qoyurdu. Bu isə maarifçiliyin ədəbi forması idi.

“Əkinçi” qəzetinin açdığı yol, ədəbiyyata verdiyi önəm sonrakı yazıçı və şairlərə də yol göstərdi. Axundovun realist ənənələrindən ilham alan Zərdabi, tənqidi realizmi və maarifçilik ideyalarını mətbuatla birləşdirdi. Bu isə “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin, eləcə də XX əsrin böyük realist ədiblərinin yaranmasına zəmin yaratdı.

O dövrdə bir çox “aydınlar” ədəbi dili qəliz və başa düşülməz etməkdə israrlı idilər. Zərdabi isə bunun əksinə olaraq, ədəbiyyatın xalqın dili ilə yazılmasını, hər kəsə çatmasını istəyirdi. Onun bu mövqeyi ədəbiyyatın elitar deyil, xalqın malı olduğuna dair möhkəm bir düşüncəyə əsaslanırdı.

“Əkinçi” qısa ömür sürdü, amma ədəbiyyatla xalq arasında körpü salmağı bacardı. O, xalqı təkcə əkinə, torpağa yox, sözə, düşüncəyə, maarifə səslədi. Bu gün ədəbiyyatın cəmiyyətə təsirindən danışırıqsa, onun təməlində “Əkinçi”nin ruhunu hiss etməyə bilmərik.