Tarixdən ədəbiyyata yol açan - 31 MART SOYQIRIMI

“Əziz həmvətənlər!

Mən sizə dünya azərbaycanlılarının kədər və hüzn, tarixi yaddaş günü qeyd olunan 31 mart soyqırımı münasibəti ilə müraciət edirəm. Erməni şovinist millətçilərinin azərbaycanlılara qarşı soyqırımı siyasətinin iki yüz ildən artıq tarixi vardır.

Bu mənfur siyasətin qayəsiazərbaycanlıları öz tarixi torpaqlarından qovmaq, bu ərazilərdə mifik "Böyük Ermənistan" dövləti yaratmaq olmuşdur. Müəyyən tarixi dövrlərdə bəzi aparıcı dünya dövlətlərinin planlarına uyğun gələn bu siyasəti reallaşdırmaq üçün ardıcıl olaraq ideoloji, hərbi və təşkilati xarakterli tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Xalqımızın tarixi kobud surətdə təhrif olunmuş, erməni tarixçiləri və ideoloqları toponimlərimizi, mədəniyyət abidələrimizi öz adlarına çıxmaq üçün davamlı səylər göstərmişlər. Onilliklər boyu davam edən soyqırımı siyasəti total ideoloji təcavüz, terror, hətta ayrı-ayrı vaxtlarda tammiqyaslı hərbi əməliyyatlarla müşayiət olunmuşdur.”

Heydər Əliyev

1998-ci il martın 26-da Prezident Heydər Əliyevin imzaladığı“Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" Fərmanla Mart soyqırımı və ya Mart hadisələri -1918-ci ilin 30 mart və 3 aprel tarixləri arasında Bakı şəhərində və Bakı quberniyasının müxtəlif bölgələrində, eləcə də Göyçay, Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Hacıqabul, Salyan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan və digər ərazilərdə Bakı Soveti və Daşnaksütundan olan erməni silahlı dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğın hadisələri ümumi olaraq Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü kimi 31 mart tarixi qeyd olunur.1917- ci ilə Rusiyada baş vermiş oktyabr inqilabı nəticəsində erməni millətçisi Stepan Şaumyanın başçılığı ilə bolşevik Bakı Soveti Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmişdi.

Soyqırımın başlanma üsulu Martın 30-da axşam saat 5-də Bakıda ilk atəş açıldı.Qırğın başlananadək özlərinin bitərəfliyini elan etmiş Daşnaksütyun və Erməni Milli Şurası, o cümlədən erməni kilsəsi Bakı Sovetini müdafiə etdi. Nəinki silahlı erməni əsgərləri, habelə erməni ziyalıları Bakı Soveti tərəfindən döyüşə qatıldılar.

Həmin hadisələrdə Azərbaycan ziyalılarının taleyi isə o hadisənin qurbanına və şahidinə çevrfilmək idi. Bunlardan biri də tanınmış Azərbaycan dramaturqu Cəfər Cabbarlı idi. Ədib də ailəsi ilə erməni barbarlarının hücumuna məruz qalmış, döyüşlər evlərindən bir az yuxarı hissədə, “Ceyran bağçası” deyilən ərazidə getdiyindən qadınları, uşaqları və qocaları “qar anbarı” adlanan sığınacaqda gizlətmişdi.

Məhz bu səbəbdən də Cəfər Cabbarlının yaradıcılığında 1918-ci ilin Mart soyqırımı xüsusi yer tutur. O, əsasən Çəmbərəkənd qəbiristanlığında (indiki Şəhidlər xiyabanında) dəfn olunan soyqırımı qurbanlarının xatirəsini anmaq üçün, xalqın qatillərə qarşı haqq səsini ucaltmaq, etirazını bildirmək məqsədilə “Dur, ey xar olan millət” sərlövhəli şeir yazıb.

Gənclər bu mərsiyəni qətliam qurbanlarının yeddisində və qırxında küçələrdə, məhəllələrdə xorla səsləndirərək günahsız həlak olmuş insanlar üçün göz yaşı tökməyə, əslində isə xalqı məkrli, maskalı düşmənə qarşı səfərbərliyə, müqavimətə, mübarizəyə çağırırdılar. Şeir soyqırımı qurbanlarının xatirəsini anmaq üçün yazılsa da, dərin ictimai məzmun kəsb edir.

Cəfər Cabbarlının eyni mövzuya həsr etdiyi, uzun illər nəşrlərdən kənarda qalan dəyərli sənət əsəri “Əhməd və Qumru” hekayəsidir ki, bu əsaər yalnız 1991-ci ildə nəşr edilmişdir. Hekayənin əsas mövzusu 1918-ci il hadisələrin əks etdirib.

Əsərin əsas növzusu Şamaxı şəhərindən olan iki gəncin - Əhməd və Qumrunun saf və ülvi məhəbbətindən, böyük arzularından, bir-birinə layiq yüksək mənəvi keyfiyyətlərindən, mart faciəsinin günahsız insanlara gətirdiyi fəlakətlərdən bəhs edir.

C.Cabbarlı valideynləri erməni qatillər tərəfindən qətlə yetirilmiş, evləri dağıdılmış Əhməd və Qumrunu “Böyük pəncərələri qara kömürlərə dönmüş, altun divarları matəmlərə bürünmüş”, “əti tökülmüş baş skeletinə bənzəyən möhtəşəm” “İsmailiyyə” binasının önündə dilənçi vəziyyətində qarşılaşdırır.

Məhz Rus və Erməni bolşeviklərinin törətdikləri dəhşətli faciəyə səbəb olan müsəlmanların haqsız qanına şahid olan“İsmailiyyə” binasının seçilmədi əsərin və hadisənin tam məqsədini ifadə edir. Canlı təhkiyə üsulu, hadisələrin nəql yolu ilə təsviri hekayəni oxuyan oxucunun təsvirində hadisələrin canlanmasına şərait yaradır.

Faciə və məhrumiyyətlərin məngənəsində tanınmaz hala düşmüş, bir- birini çətinliklə tanıyan iki sevgili görüşlərinə sevinsələr də, qucaqlaya bilmirlər. Çünki erməni barbarları onların qollarını kəsmişdi. Hekayə vəhşiliyə, barbarlığa, qəddarlığa qarşı oxucu qəzəbini, nifrətini ovxarlamaqla yanaşı, haqqa, ədalətərəğbət hissi aşılayır.

Ədib mart soqırımın dəhşətli mənzərəsinin qısa bir hissəsini kiçik nəsr nümunəsində təsvir etməklə dəhşətli soyqırımın bədii ifadəsini vermişdi. Müəllif özü nəql etmə və hadisələrin iştirakçısı olan qəhrəmanlarının dilindən Şamaxıda baş vermiş soyqırımın qısa təsvirini belə vermişdi:

“...Qıraqları süzülmüş, çamura bulaşmış çadraya оxşar, büründüyü bоz bir parçaya başını оmuzuna əyərək gözlərini sildi və sоnra başını köksünə dоğru salladı, durdu... Əlimi cibimə saldım.

Bu aralıq cındır paltarlı, enlikürəkli bir оğlan daha... - “Ay qardaş! Yaralıyam! Şikəstəm! Şamaxı əsiriyəm!” – deyə əlindəki əsaya dayanaraq durdu.

Qızcığaz Şamaxı adını eşitdiyi üçünmü, ya nə üçünsə başını qaldırıb оğlana baxınca, ötəki də оna baxmış оlmalıdır ki, hər ikisi birdən diksindi. Hər ikisinin üzü ölü rəngi qəbul etmişdi. Oğlan yalnız “Qumru!” – deyə inildəyib səndələyərək ildırım vurmuş kimi mağazanın pilləsinə düşdü.

Eyni vaxtda qız: “Veriniz! Veriniz оna, bən istəməm, bən keçinərəm!” – deyə getmək istəyirmiş gibi döndüsə də, haman nələr düşündüsə bilməm, dönüb bərkdən ağlayaraq:

“Əhməd! Atamı, anamı öldürdülər, evimizi dağıtdılar, yalnız bən qaldım,” – deyə nə üçünsə bir qоlunu qaldırdı. Kim bilir, bəlkə də sevdiyini qucmaq istəyirdi. Amma bunu yapmadı. Daha dоğrusu, yapammadı, zira yazıq Qumrunun martda bir qоlu kəsilmiş, yalnız bir qоlciyəzi varmış.”

Hekayənin qəhrəmanlarının taleyindən betər talelər yaşayan 1918-ci il mart soyqırımının qurbanları olan soydaşlarımızın xatirəsini ehtiramla yad edir, onlara Allahdan rəhmət diləyirik.

Günel Hümmətova (Pəniyeva) Saleh
ADPU- nun Ədəbiyyatın tədrisi texnologiyası kafedrasının baş müəllimi, f.ü.f.d